LABYRINTHOS / LABİRENT
Sözlüklerimizdeki ilk anlamı çıkış yeri kolay bulunamayacak kadar karışık olan çok sayıda koridorları bulunan bir yapı ve ikinci anlamı da içinden çıkılması güç veya imkânsız durum veya sorundur.
İç içe girmiş geçişler ancak çıkış için başı sonu olmayan, bulunamayan karışık, karmaşık yapılara bu ad veriliyor. Eski Mısırda bilinmesini, bulunmasını zorlaştırmak için kral mezarlarının bulunduğu yerler yeraltında böyle yapılırmış.
Sözcüğün Yunancası λαβύρινθος lavýrinthos, Latincesi labyrinthum, Fransızcası labyrinthe, İngilizcesi ve Almancası da labyrinth’dir
Labirent sonu gelmezliği, sürekli kıvrımları, bazen dik veya U şeklindeki dönüşleri, meander/menderesleri, darlık ve bunalmışlıkları, şaşkınlıkları, kararsızlığı ve çaresizliği akla getirmektedir.
Bu kavramı dilimize sokan öykü antik Yunan’dan geliyor. Girit kralı Minos, ünlü mimar, heykeltıraş ve mühendis Daidalos’ a yaptırdığı ve içinde Minotauros’u sakladığı yapı için bu ad kullanılmış. Azra Erhat’ ın da Mitoloji Sözlüğü’ nde belirttiği gibi sözcük aslında Yunanca değil Anadolu dillerinden türetilmiştir. Ancak Girit’ te yapılmış olan bu yapı yeraltında değil yerin üstünde bin bir göz oda, koridor ve odacıktan oluşmaktadır.
Söylenceye göre Thesseus’un Minotauros’ u öldürmesi gerekmektedir. Minos ile Pasiphae’nin kızları Ariadne Theseus’un eline bir yumak iplik verir. Thesseus da bu sayede yolunu yitirmeden labyrinthos’ tan kolayca çıkar.
Labyrinthos kavramı hem Girit ve hem de Anadolu’da, Karia bölgesinin kültüründe önemli bir yer tutar. Bu sözcüğün iki yanlı, iki ağızlı balta labrys sözcüğünden türetilmiş olabileceği de düşünülmektedir. Plutarkhos'a göre labrys sözcüğü Lidya dilinde "balta" anlamına gelmektedir. Milas sınırları içinde bulunan Labranda/ Labraunda kült yerinin de bu sözcük kökü ile ilgisi olabilir.
Bilindiği gibi labrys/ pelekys - πέλεκυς Zeus’un sembollerinden biridir. Zeus gökyüzünde şimşek, gök gürültüsü ve yıldırımları bu iki ağızlı baltasını kullanarak yaparmış.
Labrys aynı zamanda Girit’ te kutsallığı olan bir sembolmüş. Kadın gücünü göstermekteymiş.
Girit'te bu sembol ataerkil kültüre uymayan savaşçı kadınların oluşturduğu Amazonlarla da ilişkilendirilmektedir. Elinde balta olan Amazon savaşçısını gösterir antik çağ mozaiklerine rastlanılmıştır.
1970'lerde Anglo-Amerikan lezbiyen feministler labrysi lezbiyen simgesi olarak benimsemişler, 1999'da da lezbiyen bayrağında mor arka plana yerleştirilmiş ters siyah bir üçgen üzerinde beyaz labrysler olarak göstermişler. Bunlarla da kalınmamış daha sonraki yıllarda çeşitli moda ürünlerinde ve takılarda labrysler kullanılmış, yanına da bir boğa veya inek şekli çizilmiştir. Bu sembollere sahip çıkanlar da LGBTQ grupları olmuştur.
Ne yazık k; bu güzelim tasarım 1936-41 yılları arasında Yunan faşizmine de sembol olmuş. https://www.google.com/search?q=symbol+of+Metaxism&oq=symbol+of+Metaxism&aqs=chrome..69i57j33i160l2.1980j0j15&sourceid=chrome&i
Labirent sözcüğü insanların ilgisini her dönemde sıcak tutmayı başarabilmiştir.
Örneğin Lunaparklarda eğlence olarak benzer yapılar inşa edilmiştir.
Bahçe düzenlemelerinde bitkilerle böyle dolaşık, dolambaçlı düzenlemeler insanlara ilginç gelmektedir.
Labirent içinde biraz gizemlilik, biraz şaka ve biraz da gizlemek, gizlenmek şeklindeki oyun oynama duygularını barındırmaktadır. İnsanlar belki de çocukluklarında oynadıkları saklambaç oyununu büyüdüklerinde de sürdürmek istemektedirler.
Labirent adıyla çevrilen (Ölümüne Kaçış) gibi filmler seyircilerin ilgisini çekmektedir.
Konumuz labirent kavramı ile sınırlı olduğu için örneğin Minos’un kral olma aşamasında Poseidon’dan dileği, Poseidon’un verdiği boğa, kral Minos’un boğayı kurban etmeyi unutması, eşi Pasiphae ile boğanın ilişkisi ve bu ilişkisinin sonucu minotaurus’un doğumu ve diğerlerini başka bir yazıya bırakıyoruz.
Thesseus öyküsünü de öyle.
Belki bunlar kadar önemli olan bir başka öykü de Daidalos’un oğlu Ikaros ile bu Labyrinthos’a kapatılması sonra onların bilim ve teknolojilerini kullanarak buradan kuş tüyleri ve balmumundan kanat yapıp uçarak kurtulmasını ama bir öngörüsüzlük sonucunda güneşe fazla yaklaşıp balmumları eridiği için yere düşmelerini aynı şekilde bir başka yazıda anlatacağız.
Yaşamınızda labirent yerine daha uygun yollar olsun, labirent olacaksa da çıkışınız kolayına olsun.
18.11.2023
Ali Can Polat